جِبْت :هر معبودى جز خدا
برخى واژه پژوهان جبت را در اصل همان «جِبْس» (موجود پستى كه خيرى در آن نيست) دانسته اند كه در آن حرف سين به حرف تاء تبديل شده[1] و در اين صورت جبت واژه اى عربى خواهد بود.[2] در مقابل، برخى ديگر اين واژه را در اصل حبشى دانسته اند[3] و برخى با استناد به قواعد آواشناسى زبان عربى بر عربى نبودن آن استدلال كرده اند.[4] در كنار دو ديدگاه مزبور، عبرى بودن جبت نيز گفته شده[5] كه از تأييد چندانى برخوردار نيست.[6]واژه جبت در قرآن تنها يك بار در آيه 51 نساء/4 به كار رفته است. اين آيه درباره گروهى از اهل كتاب است كه با وجود نهى از عبادت غير خدا، در كتاب هايشان[7]، به جبت و طاغوت ايمان آورده، كافران را هدايت شده تر از مؤمنان معرفى كردند: «اَلَم تَرَ اِلَى الَّذينَ اُوتوا نَصيبـًا مِنَ الكِتـبِ يُؤمِنونَ بِالجِبتِ والطّـغوتِ ويَقولونَ لِلَّذينَ كَفَروا هـؤُلاءِ اَهدى مِنَ الَّذينَ ءامَنوا سَبيلا». در بيان مقصود از جبت در اين آيه نظرهاى گوناگونى ارائه شده است؛ مانند بت[8]، اسم بتى خاص[9] مانند لات[10]، هركس كه در راه معصيت خداوند از او اطاعت شود[11]، ساحر[12]، سحر[13]، كاهن[14]، ابليس[15]، شيطان[16]، شرك[17]، سركرده يهوديان[18] و يكى از عالمان يهود.[19] در معنايى جامع مى توان گفت مراد از جبت هر معبودى جز خداست[20] و اين معنا بيشتر معانى ياد شده را دربرمى گيرد.[21]با توجه به اينكه در آيه ياد شده ايمان به «طاغوت» نيز در كنار ايمان به «جبت» آمده است، برخى به بيان تفاوت جبت با طاغوت پرداخته و از جمله گفته اند: مقصود از جبت، بت ها و مقصود از طاغوت كاهنانى است كه به دروغ، مطالبى از زبان بت ها براى مردم بيان مى كردند[22] يا آنكه جبت، ابليس است و طاغوت پيروان ابليس.[23] برخى نيز جبت و طاغوت را به يك معنا دانسته اند.[24]درباره شأن نزول آيه، اقوالى نقل شده است.[25] قول منسوب به بيشتر مفسران آن است كه كعب بن اشرف با برخى از يهوديان پس از جنگ اُحد، نزد مشركان قريش آمدند تا با آنان در برابر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله همپيمان شده، پيمان گذشته خويش با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را بشكنند. مشركان مكه به آنان اعتماد نكرده، از كعب خواستند براى نشان دادن حسن نيت خود، براى دو بت از بت هاى آنان سجده كرده، به آن دو ايمان بياورد و وى پذيرفت. پس از پيمان بستن آنان نزد كعبه، ابوسفيان از كعب پرسيد: آيا ما هدايت شده تر و به حق نزديك تر هستيم يا محمد؟ كعب از چگونگى دين دو طرف پرسيد و پس از شنيدن پاسخ گفت: به خدا سوگند شما از محمد هدايت شده تر هستيد.[26]قرآن كريم پس از ذكر ايمان آوردن برخى از دشمنان اسلام به جبت و طاغوت و داورى نادرست آنان درباره مؤمنان و مشركان، به نتيجه اين اعمال ناپسند اشاره كرده، بيان مى دارد كه آنان كسانى هستند كه مورد لعنت الهى واقع شده و از رحمت حق محروم اند و چنين كسانى هيچ ياورى نخواهند داشت:«اُولـئِكَ الَّذينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ ومَن يَلعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصيرا». (نساء/4،52)در برخى از روايات شيعه، اين آيه بر كسانى تطبيق شده است كه به مقام اهل بيت عليهم السلام حسد ورزيده، حق آنان را غصب كردند.[27] آنان به حاكمان ستمگر ايمان آورده و آنها را هدايت شده تر از آل محمد عليهم السلام دانستند.[28]در رواياتى ديگر نيز عنوان جبت بر حاكمان ستمگر و دشمنان اهل بيت عليهم السلام ، اطلاق شده[29] و در روايتى از اهل سنت، اعمال ناپسندى مانند فال بد زدن به پرندگان، از جبت دانسته شده است.[30] در ادعيه نيز از امورى مانند كفر ورزيدن به جبت[31] و لعن آن[32] سخن به ميان آمده است.منابع
اسباب النزول، الواحدى (م. 468 ق.)، به كوشش ايمن صالح، قاهرة، دارالحديث؛ بحارالانوار، المجلسى (م. 1110 ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق؛ تاج العروس، الزبيدى (م. 1205 ق.)، به كوشش على شيرى، بيروت، دارالفكر، 1414 ق؛ التبيان، الطوسى (م. 460 ق.)، به كوشش العاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى؛ التحقيق، المصطفوى، تهران، وزارت ارشاد، 1374 ش؛ تفسير راهنما، هاشمى رفسنجانى و ديگران، قم، دفتر تبليغات، 1373 ش؛ تفسير الصافى، الفيض الكاشانى (م. 1091 ق.)، بيروت، اعلمى، 1402 ق؛ تفسير العياشى، العياشى (م. 320 ق.)، به كوشش رسولى محلاتى، تهران، المكتبة العلمية الاسلاميه؛ تفسير غريب القرآن الكريم، الطريحى (م. 1085 ق.)، به كوشش محمد كاظم، قم، زاهدى؛ تفسير القرآن العظيم، ابن كثير (م. 774 ق.)، به كوشش مرعشلى، بيروت، دارالمعرفة، 1409 ق؛ تفسير القمى، القمى (م. 307 ق.)، به كوشش الجزايرى، لبنان، دارالسرور، 1411 ق؛ تفسير كنزالدقائق، المشهدى (م. 1125 ق.)، به كوشش درگاهى، تهران، وزارت ارشاد، 1411 ق؛ تفسير نورالثقلين، العروسى الحويزى (م. 1112 ق.)، به كوشش رسولى محلاتى، اسماعيليان، 1373ش؛ جامع البيان، الطبرى (م. 310 ق.)، به كوشش صدقى جميل، بيروت، دارالفكر، 1415 ق؛ الجامع لاحكام القرآن، القرطبى (م. 671 ق.)، بيروت، دارالكتب العلمية، 1417 ق؛ الدرالمنثور، السيوطى (م. 911 ق.)، بيروت، دارالفكر، 1414 ق؛ زادالمسير، ابن الجوزى (م. 597 ق.)، بيروت، المكتب الاسلامى، 1407 ق؛ الصحاح، الجوهرى (م. 393 ق.)، به كوشش احمد العطار، بيروت، دارالعلم للملايين، 1407 ق؛ صحيح ابن حبان، على بن بلبان الفارسى (م. 739 ق.)، به كوشش شعيب الارنؤوط، الرسالة، 1414 ق؛ عدة الداعى، ابن فهد الحلى (م. 841 ق.)، به كوشش موحد قمى، دارالكتب الاسلامى؛ الفائق فى غريب الحديث، الزمخشرى (م. 538 ق.)، بيروت، دارالكتب العلمية، 1417 ق؛ فتح القدير، الشوكانى (م. 1250 ق.)، بيروت، دارالمعرفه؛ فيض القدير، المناوى (م. 1031 ق.)، به كوشش احمد عبدالسلام، بيروت، دارالكتب العلمية، 1415 ق؛ الكافى، الكلينى (م. 329 ق.)، به كوشش غفارى، بيروت، دارالتعارف، 1411 ق؛ كنزالعمال، المتقى الهندى (م. 975 ق.)، به كوشش صفوة السقاء، بيروت، الرسالة، 1413 ق؛ لسان العرب، ابن منظور (م. 711 ق.)، قم، ادب الحوزة، 1405 ق؛ مجمع البيان، الطبرسى (م. 548 ق.)، بيروت، دارالمعرفة، 1406 ق؛ مصباح المتهجد، الطوسى (م. 460 ق.)، بيروت، فقه الشيعة، 1411 ق؛ معانى القرآن، النحاس (م. 338 ق.)، به كوشش الصابونى، عربستان، جامعة ام القرى، 1409 ق؛ معجم الفروق اللغويه، ابوهلال العسكرى (م. 395 ق.)، قم، انتشارات اسلامى، 1412 ق؛ مفردات، الراغب (م. 425 ق.)، به كوشش صفوان داودى، دمشق، دارالقلم، 1412 ق؛ الميزان، الطباطبايى (م. 1402 ق.)، بيروت، اعلمى، 1393 ق؛ واژه هاى دخيل در قرآن مجيد، آرتور جفرى، ترجمه: بدره اى، توس، 1372 ش.احمد جمالى[1]. مفردات، ص85؛ تاج العروس، ج1، ص535، «جبت».[2]. واژه هاى دخيل، ص 165، «جبت».[3]. همان، ص 165 - 166.[4]. الصحاح، ج 1، ص 245؛ لسان العرب، ج 2، ص 21، «جبت».[5]. التحقيق، ج 2، ص 44، «جبت».[6]. واژه هاى دخيل، ص 166.[7]. الميزان، ج4، ص375؛ راهنما، ج3، ص344-345.[8]. جامع البيان، ج 5، ص 183؛ التبيان، ج 3، ص 223؛ زادالمسير، ج 2، ص 138.[9]. زادالمسير، ج 2، ص 138؛ كنزالدقائق، ج 2، ص 478؛ الصافى، ج 1، ص 459.[10]. تاج العروس، ج 10، ص 225، «جبت».[11]. تفسير قرطبى، ج 5، ص 249؛ فتح القدير، ج 1، ص 477.[12]. جامع البيان، ج 5، ص 183؛ التبيان، ج 3، ص 224؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 172.[13]. جامع البيان، ج 5، ص 182؛ معانى القرآن، ج 2، 110؛ زادالمسير، ج 2، ص 138.[14]. غريب القرآن، ص 130؛ زادالمسير، ج 2، ص 138؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 525.[15]. تفسير قرطبى، ج 5، ص 249؛ فتح القدير، ج 1، ص 477؛ مجمع البيان، ج 3، ص 106.[16]. جامع البيان، ج 5، ص 184؛ تفسير قرطبى، ج 5، ص 248؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 525.[17]. تفسير ابن كثير، ج 1، ص 525.[18]. لسان العرب، ج 2، ص 21؛ ج 15، ص 9، «طغى».[19]. جامع البيان، ج 5، ص 184 - 185؛ التبيان، ج 3، ص 224؛ زادالمسير، ج 2، ص 138.[20]. مفردات، ص 85؛ غريب القرآن، ص 130؛ الصافى، ج 1، ص 459.[21]. جامع البيان، ج 5، ص 185؛ معانى القرآن، ج 2، ص 110 - 111؛ الفروق اللغويه، ص 154.[22]. ر.ك: الفروق اللغويه، ص 154؛ جامع البيان، ج 5، ص 183؛ التبيان، ج 3، ص 223.[23]. الفروق اللغويه، ص 154؛ مجمع البيان، ج 3، ص 106؛ تفسير قرطبى، ج 5، ص 249.[24]. الفروق اللغويه، ص 154؛ معانى القرآن، ج 1، ص 271؛ ج 2، ص 110؛ مجمع البيان، ج 3، ص 106.[25]. زادالمسير، ج 2، ص 138.[26]. مجمع البيان، ج 3، ص 105 - 106؛ اسباب النزول، ص 103 - 104.[27]. تفسير قمى، ج 1، ص 140؛ الصافى، ج 1، ص 459؛ نورالثقلين، ج 1، ص 489.[28]. تفسير العياشى، ج 1، ص 246؛ الصافى، ج 1، ص 459.[29]. الكافى، ج 1، ص 429؛ بحارالانوار، ج 31، ص 123، 629.[30]. صحيح ابن حبان، ج 13، ص 502؛ الفائق، ج 2، ص 312؛ فيض القدير، ج 4، ص 519.[31]. مصباح المتهجد، ص 198؛ عده الداعى، ص 118؛ كنزالعمال، ج 5، ص 176.[32]. بحارالانوار، ج 98، ص 149.